Thế là đã xong thêm một học kỳ học song song ở hai trường đại học Columbia và Princeton. Học kỳ vừa rồi thích nhất khóa học nghiên cứu sinh về Sở từ. Đọc và mê bản dịch Ly Tao của Nhượng Tống từ tuổi đại học. Mấy tháng nay đọc kỹ Ly Tao, đọc kỹ chú giải của Vương Dật đời Hán, chất vấn và đặt vấn đề với cả chính văn lẫn cổ chú. Trong hình là bản nháp bản dịch một phần trong Cửu Chương, bản dịch Hán-Anh của tôi. [Tôi thích dịch cổ văn Hán, Việt ra tiếng Anh. Thường tôi sẽ dịch ra văn phong tiếng Anh hơi hướm cổ nhã, có khi là cổ chuyết – tùy sắc thái văn bản. Tôi khoái chí khi cho cổ nhân nói tiếng Anh bằng giọng Phục hưng, giọng cận đại.]
Hôm kia thăm nhà văn Trần Kiêm Đoàn. Mến mộ phong thái hào sảng của chú. Chú Đoàn nói tiếng Huế như bắn, lời lời cuồn cuộn như sóng Trường giang, trôi đi muôn vật, không tài nào cản lại được. Đã chí lý, lại phong lưu. Chú Đoàn có câu thậm phải: “Thật ra riêng cái bằng tiến sĩ sử không thì vô dụng. Năm nghìn sách sử, trong quá trình học tiến sĩ may ra đọc được năm trăm. Cái quan trọng là học phương pháp đọc sách, làm nghiên cứu. Học được phương pháp đọc năm trăm cuốn sách, có thể đọc năm nghìn cuốn sách còn lại.”
Giờ mong viết cho xong các bài nghiên cứu để mùa hè này còn tập trung viết lách chơi.
KHUẤT NGUYÊN/ CỬU CHƯƠNG 九章: /TÍCH TỤNG 惜誦/ BẢN NHÁP BẢN DỊCH TÍCH TỤNG RA TIẾNG ANH CỦA NGUYỄN THỤY ĐAN
In Grief I Chant
In grief I chant to bring forth my sorrow; Pouring out my wrath, I lay bare my feelings.
My doings are loyal and thusly do I speak of them; I point to the Azure Heaven to straighten [my cause.]
惜誦以致愍兮發憤以杼情
所作忠而言之兮指蒼天以為正
Tích tụng dĩ trí mẫn hề phát phẫn dĩ trữ tình
Sở tác trung nhi nghiên chi hề chỉ thương thiên dĩ vi chính
I command the Five Thearchs to mediate; I summon the Six Gods to come hence in submission.
I cause the mountains and rivers to prepare my case, I mandate Gao Yao to hear and judge.
令五帝以㭊中兮戒六神與嚮服
俾山川以備御兮命咎繇使聽直
Lệnh Ngũ đế dĩ chiết trung hề giới Lục thần dữ hưởng phục
Tỷ san xuyên dĩ bị ngự hề mệnh Cao Dao sử thính trực.
I exhausted my sincere devotion in serving the Lord; yet I was alienated from the flock and became as a tumorous wart.
I forgot the ways of adulation and turned my back on the congregation; awaiting the enlightened Lord to understand this.
竭忠誠以事君兮反離群而贅肬
忘儇媚以背眾兮待明君其知之
Kiệt trung thành dĩ sị quân hề phản ly quần nhi chuế vưu
Vong huyền mị dĩ bối chúng hề đãi minh quân kỳ tri chi
My words and deeds each had their path; my feeling and countenance without change.
Hence, “None can judge a minister better than his Lord”; this is proof that lord and minister should be not far from each other.
言與行其可迹兮情與貌其不變
故相臣莫若君兮所以證之不遠
Nghiên dữ hành kỳ khả tích hề tình dữ mạo kỳ bất biến
Cố tướng thần mạc nhược quân hề sở dĩ chứng chi bất viễn
I placed the Lord first in neglect of my own person; but this was exactly what the multitude detested.
I focused on the Lord alone and no other; again this was what the multitude abhorred.
吾誼先君而後身兮羌眾人之所仇
專惟君而無他兮又眾兆之所讎
Ngô nghị tiên quân nhi hậu thân hề khương chúng nhân chi sở cừu
Chuyên duy quân nhi vô tha hề hựu chúng triệu chi sở thù
With one heart without hesitation [I served]; yet I could not be preserved.
Desperately, I drew nigh unto the Lord and no other; this was the way of inviting calamity.
壹心而不豫兮羌不可保也
疾親君而無他兮有招禍之道也
Nhất tâm nhi bất dự hề khương bất khả bảo dã
Tật thân quân nhi vô tha hề hữu chiêu họa chi đạo dã
Longing for the Lord, who is like unto my devotion; suddenly I forget the abasement and poverty of my person.
Serving the Lord without duplicity; Deluded I understood not the gateway to good favor.
思君其莫我忠兮忽忘身之賤貧
事君而不貳兮迷不知寵之門
Tư quân kỳ mạc ngã trung hề hốt vong thân chi tiện bần
Sị quân nhi bất nhị hề mê bất tri sủng chi môn
What crime hath loyalty that it should be met with punishment; indeed, this was not the intent of my heart.
My path was not that of the flock and hence I stumbled and fell; again, was I jeered by the multitude.
忠何罪以遇罰兮亦非余心之所志
行不群以巔越兮又眾兆之所咍
Trung hà tội dĩ ngộ phạt hề diệc phi dư tâm chi sở chí
Hành bất quần dĩ điên việt hề hựu chúng triệu chi sở hai
In confusion, I met with blame and slander; no deliverance was there from my distress.
My feelings sank in dejection and could not find expression; again, was I closed off but none could comprehend.
紛逢尤以離謗兮謇不可釋
情沈抑而不達兮又蔽而莫之白
Phân phùng vưu nhi ly bang hề kiển bất khả thích
Tình trầm ức nhi bất đạt hề hựu tế nhi mạc chi bạch
My heart was pent up with anxiety, yet I lingered; but none could discern my true feelings.
Truly, my disordered words could not be collected up and presented; I desired to lay bare my mind but had no road.
心鬱邑余佗傺兮又莫察余之中情
固煩言不可結詒兮願陳志而無路
Tâm uất ấp dư sá sế hề hựu mạc sát dư chi trung tình
Cố phiền nghiên bất khả kết di hề nguyện trần chí nhi vô lộ
Retiring into still silence, none there are who understand me; pushing ahead, screaming and shouting, none there are who hear me.
Again I waited in anxiety and confusion; Inside I was pent up with sorrow.
退靜默而莫余知兮進號呼又莫吾聞
申佗傺之煩惑兮中悶瞀之忳忳
Thối tĩnh mạc nhi mạc dư tri hề tấn hào hô nhi mạc ngô văn
Thân sá sế chi phiền hoặc hề trung muộn mâu chi đồn đồn
In the past, I dreamt I ascended to the heavens; my soul was mid-journey and without a boat.
I caused the God of Punishment to divine this; saying, “Your ambition is most noble but without support.
昔余夢登天兮魂中道而無杭
吾使厲神占之兮曰有志極而無旁
Tích dư mộng đăng thiên hề hồn trung đạo nhi vô hàng
Ngô sử Lệ thần chiêm chi hề viết hữu chí cực nhi vô bàng
“In the end you will meet with danger in your solitude and be alienated”; saying, “The Lord can be longed for but cannot be waited upon.”
“The mouths of the congregation are enough to melt metal; it was always thus and [hence you] have met with disaster.”
終危獨以離異兮曰君可思而不可恃
故眾口其鑠金兮初若是而逢殆
Chung nguy độc dĩ ly dị hề viết quân khả tư nhi bất khả thị
Cố chúng khẩu kỳ thước câm hề sơ nhược thị nhi phùng đãi
“Those scalded by broth will blow on pickles; Why could you not alter your intent?”
“[You] desire to cast down a ladder and ascend the heavens; yet you still have your former attitude.”
懲於羹者而吹𩐋兮何不變此志也
欲釋階而登天兮猶有曩之態也
Trừng ư canh giả nhi xuy tê hề hà bất biến thử chí dã
Dục thích giai nhi đăng thiên hề do hữu nẵng chi thái dã
“The multitude is terrified and of alien minds; how could I be a companion unto such?”
“We have the same end but our roads diverge; how could I received support from them?”
眾駭遽以離心兮又何以為此伴也
同極而異路兮又何以為此援也
Chúng hãi cự dĩ ly tâm hề hựu hã dĩ vi thử bạn dã
Đồng cực nhi dị lộ hề hựu hà dĩ vi thử viện dã
“Shen Sheng of Jin was a filial son, yet his father believed slander and despised him.”
“Stiff-necked conduct without consideration; this was how Gun’s accomplishments did not reach their conclusion.”
晉申生之孝子兮父信讒而不好
行婞直而不豫兮鯀功用而不就
Tấn Thân Sinh chi hiếu tử hề phụ tín sàm nhi bất háo
Hành hãnh trực nhi bất dự hề Cổn công dụng nhi bất tựu
I once heard, “Putting for the pretense of loyalty only occasions resentment.”; quickly I dismissed it as an exaggeration.
“Breaking one’s arm nine times makes one a physician.”; I now understand that this is indeed true.
吾聞作忠以造怨兮忽謂之過言
九折臂而成醫兮吾至今而知其信然
Ngô văn tác trung dĩ tạo oán hề hốt chị vi quá nghiên
Cửu chiết tý nhi thành y hề ngô chí câm nhi tri kỳ tín nhiên
Crossbows are set above; nets laid out below.
[They] have set up traps to entertain the Lord; I desire to escape but have no place to go.
矰弋機而在上兮罻羅張而在下
設張辟以娛君兮願側身而無所
Tăng dặc cơ nhi tại thượng hề úy la trương nhi tại hạ
Thiết trương bích dĩ ngu quân hề nguyện trắc thân nhi vô sở
I desire to tarry and wait; but I fear I will double my calamities and meet with blame.
If I were to soar aloft and settle in the distance; Would the Lord not ask “Where goest thou?”
欲儃佪以干傺兮恐重患而離尤
欲高飛而遠集兮君罔謂汝何之
Dục chiên hồi dĩ can tế hề khủng trùng hoạn nhi ly vưu
Dục cao phi nhi viễn tập hề quân võng vị nhữ hà chi
Nigh was I to running wild and losing the road; I hardened my heart and could not bear to do this.
My back and breast split and in great pain; my heart knotted and vexed in anxiety.
欲橫奔而失路兮堅志而不忍
背膺牉以交痛兮心鬱結而紆軫
Dục hoành bôn nhi thất lộ hề kiên chí nhi bất nhẫn
Bối ưng phán dĩ giao thống hề tâm uất kết nhi vu chẩn
I pound magnolia and knead basil, grind the Shen pepper as grains.
I distribute lovage seeds and plant chrysanthemum; hoping that in the spring I can take them as fragrant savors for my food.
檮木蘭以矯蕙兮𥽿申椒以為糧
播江離與滋菊兮願春日以為糗芳
Đảo mộc lan dĩ kiểu huệ hề tạc thân tiêu dĩ vi lương
Bá giang ly dữ tưu cúc hề nguyện xuân nhật dĩ vi khứu phương
Fearing my feelings and substance are [as yet] not believed; I have again made clear [these words] to clarify myself.
I plant these delights and dwell in private; wishing to brood and distance myself faraway.
恐情質之不信兮故重著以自明
矯茲媚以私處兮願曾思而遠身
Khủng tình chất chi bất tín hề cố trùng trước dĩ tự minh
Kiểu tư mị dĩ tư xử hề nguyện tăng tư nhi viễn thân
Bản dịch nghĩa tiếng Việt của Đào Duy Anh (1974),
Tiếc làm thơ ca:
Tiếc làm thơ ca mà đến khổ a,
Phát giận mà tỏ tình.
Động lòng tung mà nói ra a,
Chỉ trời xanh lấy làm chứng.
Sai năm đế phân xét a,
Bảo sáu thần dõi chất.
Sai núi sông hầu chực a,
Bảo Cao Dao nghe mà xử.
Hết trung thành để thờ vua a,
Lại lẻ loi như bướu thừa.
Quên nịnh hót nên trái chúng a,
Chờ vua sáng biết đến cho.
Nói và làm có thể khớ a,
Lòng và mặt chẳng biến đổi.
Cho nên xem biết bề tôi không ai bằng vua a,
Vì thấy rõ thực mà không xa.
Ta lo nghĩ a đến vua trước mà đến mình sau a,
Sao chúng nguời lại lấy làm cừu?
Chuyên vì vua mà không gì khac a,
Sao chúng dân lại lấy làm thù?
Một lòng mà chẳng do dự a,
Sao không thể giữ (mình) được?
Gấp muốn gần vua mà chẳng có gì khác a,
Đó là đường chiêu họa.
Lo vua chẳng ai trung như ta a,
Bỗng quên mình là hèn nghèo.
Thờ vua mà không hai lòng a,
Mà không biết cửa yêu riêng.
Trung tội gì mà bị phạt a,
Cũng chẳng phải điều lòng ta muốn.
Làm lẻ loi mà bị ngã nhào a,
Lại bị chúng dân cười chê.
Rồi gặp họa mà bị gièm a,
Rốt chẳng có thể giải thích.
Tình uất ức mà chẳng tỏ được a,
Lại bị che mà chẳng biện bạch được.
Ta uất ức mà sờ sững a,
Lại chẳng xét tình ngay của ta.
Vốn nói lắm chẳng có thể thành thơ a,
Nguyện bày chí mà không có đường nào.
Lui im lặng mà chẳng ai biết ta a,
Tiến kêu gào lại chẳng ai nghe ta.
Càng sững sờ mà bối rối a,
Lòng buồn rối mà lo lắng.
Xưa ta mộng lên trời a,
Hồn nửa đường mà không thuyền lái.
Ta bảo Lệ thần bói xem a,
Rằng có chí lớn mà không có ai giúp.
Cuối cùng chỉ một mình là bị ly dị a,
Rằng chúa có thể lo mà không thể cậy.
Cho nên miệng nhiều người làm chảy vàng a,
Trước như phải mà gặp tai họa.
Người bị bỏng canh mà thổi dưa a,
Sao chẳng đổi chí ấy đi?
Muốn bỏ than mà lên trời a,
Còn giữ thói ngày trước vậy!
Chúng sợ hãi mà lìa lòng à,
Sao cứ làm bạn với cái ấy?
Cùng tột chi mà đi khác đường a,
Sao cứ vin lấy cái ấy?
Thân sinh nước Tấn là con hiếu a,
Cha tin gièm mà không yêu.
Hạnh quá thẳng mà không do dự a,
Cổn dụng công mà không thành.
Ta nghe trung mà gây oán,
Bỗng bảo là lời nói bậy.
Chín lần gãy tay mới thành thầy thuốc a,
Ta đến nay mới biết là đúng vậy.
Tên và máy bắn ở trên a,
Sập và lưới giăng ở dưới.
Bày giăng pháp luật để vui vua a,
Muốn ghé mình mà không có chỗ.
Muốn quanh quẩn mà xin dùng a,
Sợ lại thêm hoạn mà gặp nạn.
Muốn bay cao mà ở xa a,
Vua lại bảo ngươi đi đâu?
Muốn chạy vung cho mất đường a,
Vì bền chí mà chẳng nỡ.
Lưng và ngực đều đau đớn a,
Lòng uất kết mà vò ngầm.
Giã mộc lan và nghiền huệ a,
Giã thân tiêu để làm lương.
Trồng giang ly cùng vun cúc a,
Nguyện ngày xuân làm bột hương.
Sợ tình và chất đều chẳng tin a,
Nên nhiều lần mà tự bày tỏ ra.
Lấy bấy nhiêu hương thảo mà tự cung a,
Nguyện nghĩ nhiều mà lánh thân xa.
